Tại sao người ta hành xử tàn ác?
Kính gửi GS Nguyễn Huệ Chi
Những ngày này xã hội ta đang chứng kiến hai “cuộc đua” ngược dòng chưa từng có giữa giáo lý chính thống với thực tiễn đời sống. Dân nghèo Tiên Lãng, Văn Giang… càng bị công quyền đánh đập dã man bao nhiêu thì trên những diễn đàn người lãnh đạo cao nhất càng khẳng định tính chính nghĩa, tính nhân văn và khoa học của Ý thức hệ bấy nhiêu. Sự ngược chiều ấy nhất định đòi ở đầu óc con người một sự lý giải.
Tại sao người ta hành xử tàn ác (mà “người ta” ở đây lại là những người nhân danh cái Thiện, cực thiện)?
Bằng khoa học thực nghiệm, bằng sự am hiểu khách quan và sâu sắc GS.TS Y khoa Nguyễn Văn Tuấn đã dẫn ta đến câu trả lời chí lý, đầy sức tin cậy, ba lần ông nhắc lại, nguyên nhân là sự giáo điều của Ý THỨC HỆ, cái đáp số không khỏi làm cho những ai đó phải giật mình:
“người bình thường có thể trở nên những kẻ ác ôn nếu được trang bị bằng một ý thức hệ hay giáo điều nào đó” ,
“cái ác có thể thắng cái thiện nếu được trang bị bằng một ý thức hệ” ,
“ở trong môi trường giáo điều và được trang bị bằng ý thức hệ địch – ta, nên họ nhìn người dân mất đất như là những kẻ thù, và tự họ biến thành những người ác ôn mà có lẽ chính họ cũng không nhận ra ngay lúc vung tay hành hung người khác”
Những kết quả gây chứng
Sadism thực nghiệm của Zimbardo (gây bệnh ác ôn thực nghiệm) đã chứng minh cho kết luận ấy.
Tôi đặc biệt đồng tình với nhận định rằng tính
ác ôn ở những người vốn bình thường mới nguy hiểm, bởi khi tính ác không do bẩm sinh thì do môi trường, do môi trường nên cùng một lúc có thể sinh ra một loạt người ác, để cái ác trở nên bình thường. Do môi trường xã hội nên cùng một lúc có thể sinh ra một đội ngũ ác (kiêu binh chẳng hạn) nên cái ác còn có thể được vinh danh!
Rất may là ở cực đối lập cũng có quy luật tương tự. Có thể tạo ra tính cách anh hùng bằng thực nghiệm. Có thể tạo ra môi trường để biến những người bình thường thành những người có tính cách anh hùng. TS Nguyễn Văn Tuấn nhắc đến anh Y tá, giữa môi trường toàn ác ôn mà dám nói với tù nhân Minh Hằng: “
Hãy để cho anh đưa Bùi Minh Hằng về nhà một cách an toàn rồi anh sẽ cởi bỏ bộ quân phục đang mặc” (xem "
Văn Giang khôn nguôi"). Những ngày này, chúng ta đã có thể nhắc tên nhiều anh chị em bình thường đang trở thành anh hùng như thế và hơn thế nữa.
Hiện tượng những người bình thường, có thể rất bình thường, đang trở thành anh hùng là phúc lớn cho dân tộc.
Nhưng đã nói cũng nên nói cho hết nhẽ: Nhân danh cái CỰC THIỆN sao lại sinh ra CỰC ÁC? Cũng có trường hợp do ngu tín mà bị ám thị, làm điều Ác mà cứ tưởng mình đang làm điều Thiện, nhưng niềm tin như tín ngưỡng ấy bây giờ còn được bao nhiêu?
Thực tế có Thiện như đang rêu rao không? Khi nhân danh Ý thức hệ để chỉnh đốn về đạo đức, về nhân cách thì một người đảng viên yêu Đảng như TS Chu Hảo phải công nhận đây là “
một thể chế nói chung là không khuyến khích trau dồi và tôn trọng nhân cách”
. Có
của dân, vì dân thật không khi ông Chu Hảo phải nhận định
“dân nghèo ở nhiều nơi trên đất nước này đang bị dồn ép vào cảnh khốn cùng bằng các luật lệ phi lý và các biện pháp trấn áp tàn bạo [
…]
Chính quyền này hình như không biết sợ dân nữa rồi!”
Thưa GS Nguyễn Huệ Chi,
Ý thức hệ nào cũng là Đức trị cả, cũng đều nhân danh cái Thiện, cái đạo đức. Nhưng nếu đạo đức thật đâu có tạo ra môi trường ác ôn? Trong thí nghiệm của Zimbardo mà TS Nguyễn Văn Tuấn thượng dẫn, chỉ khi nhóm “quản giáo” thực nghiệm được quyền “toàn trị” hành xử theo ý muốn mới phát sinh thú tính, mới nhiễm bệnh ác ôn thực nghiệm
sadism mà thôi. Cuối cùng mọi điều vẫn thuận quy luật, chẳng có chi là nghịch lý hết. Bài viết của GS Nguyễn Văn Tuấn, một nhà khoa học tự nhiên, cứ ám ảnh tôi mãi.
Kính thư
Hà Sĩ Phu
