Một người bạn quý của Dân chủ vừa qua đời
Hà Sĩ Phu
Nhà thơ Tú Sót (tức
Chu Thành, Chu Thành Thi) vừa tạ thế ngày 27-3-2006, thọ 77 tuổi.
 Không
thể kịp ra Hà nội tiễn đưa người bạn quý chúng tôi ngồi với nhau tại Đà
Lạt, bùi ngùi tiếc thương. Nhà thơ Bùi Minh Quốc cho rằng sự nghiệp văn
thơ của Tú Sót chưa được đánh giá xứng đáng.Thơ ông ngay cả khi châm
biếm sâu cay vẫn cứ nhân ái.Thơ ông sâu sắc mà tính ông khiêm nhường.
Một tuyển tập thơ và câu đối của ông sẽ có nhiều bài đáng đưa vào sách
giáo khoa. Những trí thức, văn nghệ sĩ, biết thương người vợ tảo tần,
ngày mồng 8 tháng 3 thường đọc“tếu” với nhau một câu :
Hôm nay mồng tám tháng ba
Tôi giặt hộ bà cái áo …của tôi.
Câu thơ hóm hỉnh,
đùa cợt, mà đẫm tình người, lưu truyền trong dân gian ấy, là của Tú Sót
đấy.
Tú Sót chẳng cần
được mệnh danh là “nhà dân chủ” gì cả, nhưng cái thiện tâm cứ tự nhiên
như “từ dân chủ sinh ra”, không chút đại ngôn, tô vẽ. đẽo gọt. Chỉ là
những câu đố vui viết cho thiếu nhi , mà ông đố các cháu thế này:
Càng ăn lắm, càng bé đi
Mềm như cái lưỡi chuyên nghề sửa sai
Người sai mình cọ mình mài
Khi mình khuyết phạm đố ai sửa mình?
( Nó là cục gôm,
cục tẩy đấy)
Cổ eo, thân rỗng, mồm loe
Nhớp nhơ cái bụng, lại khoe cái mồm
Bị người phỉ nhổ luôn luôn
Thế mà vẫn cứ giơ mồm ra khoe!
(Nó là
cái ống nhổ đấy)
Kể ra nhân dịp
góp ý cho dự thảo báo cáo của Đại hội Mười này, lấy mấy câu đố thiếu nhi
ấy gửi lên Đại hội cũng có lý chứ nhỉ!
*
Xin kể một
vài kỷ niệm riêng với bác Tú Sót.
Năm 1988, lúc ấy
không khí dân chủ vừa được ló ra nên khá hồn nhiên, những người có chút
lòng ưu thời mẫn thế tự nhiên cứ tìm đến nhau, rất hồn nhiên và cũng
chưa bị gây khó khăn gì.
Tú Sót đến tôi
chơi. Ông thử tôi bằng một vế đối :
Bác bôi tôi, không bằng tôi bôi bác
Chơi chữ thật
hóm.Kịch tính nổ ra ở hai chữ cuối : bôi bác. Bôi bác là hai chữ
rời thì nghĩa khác, là một từ kép thì lại nghĩa khác, bác là bác nọ lại
là bác kia. Tôi hỏi đã ai đối chưa. Tú Sót bảo Hữu Loan đối rồi,và đọc :
Mày ăn dân hết nước, dân ăn mày !
Nghe xong tôi như bị
điện giật mà khoái trá lạ lùng.Quan hệ bác với tôi đã được Hữu
Loan chuyển lên thành mày với dân. Đem hai chữ mày đối lại
với hai chữ bác.Chữ hết nước đã tài, nhưng “mày ăn dân
, dân ăn mày” thì khiếp quá (Œil pour œil, dent pour dent
mà!) . Chữ ăn mày là thần bút, ăn mày là một từ kép thì nghĩa đã
hay, nhưng là hai chữ rời thì quá tuyệt. Quan hệ ăn thịt nhau thì chính
là quan hệ kẻ thù . Đúng là Hữu Loan.
Đáng lẽ đến
Hoàng Hạc Lâu mà đã thấy có thơ Thôi Hạo thì không nên đề thơ nữa. Nhưng
tôi vừa viết xong tiểu luận “Dắt tay nhau…” phê phán chủ nghĩa
“Mác Lê nin vô địch muôn năm”, nên đã có một ý núp sẵn trong đầu, không
đem ra đối thì cũng uổng , nên tôi cứ đọc :
Nhà vô địch , cứ sợ
địch vô nhà !
Miệng hô nhà vô
địch mà trong lòng cứ nơm nớp sợ địch vô nhà thì khác gì hội
chứng phù thuỷ sợ ma, khác nào nhà vô địch rởm, chỉ mạnh bạo xó
bếp, khôn nhà dại chợ, nên Tú Sót cũng gật gù, coi là được.
Vừa viết xong
“Chia ta Ý thức hệ” tôi bị tù một năm. Hôm ra tù, bạn hữu cho tôi một
món quà đặc biệt. Tú Sót và Hoàng Tiến cùng vợ tôi và gia đình tôi vào
tận trại Thanh Xuân đón tôi. Tôi vừa ra đến phòng khách của trại đã thấy
hai người giương ra một đôi câu đối chữ nho, giấy đỏ thắm, các công an
đứng đầy xung quanh. Tú Sót dõng dạc đọc :
Cố lý thâm tình, minh đức tụ!
Sơn hà tráng chí, ký phương danh!(1)
Tất nhiên ông phải
giải nghĩa rất ngoại giao để công an khỏi gây phiền, nhưng tôi mừng đến
phát khóc, Cố lý thâm tình đối với Sơn hà tráng chí ! Cái
tình đã quá thiết tha ấm áp, mà cái chí lại quá oai hùng, bao la. Vậy là
sau một năm, cảm giác ngoài tù đầu tiên của tôi là cái dũng khí dân chủ
bên ngoài nhà tù đã phát triển , khiến tôi nức lòng.
Từ ấy tôi với
ông thành thân thiết. Những lần gia đình tôi có việc vui buồn , tang tế,
ông luôn cùng các bạn tôi : nhà văn Hoàng Tiến, nhà nghiên cứu văn
hoá-lịch sử Hoàng Quốc Hải, bác sĩ Nguyễn văn Nhượng…đi xe từ Hà nội về
tận xã Đông Hồ quê tôi chia vui sẻ buồn. Mà chia vui sẻ buồn với tôi ,
một kẻ đi đến đâu là công an khu vực tiếp cận ngay khiến ai cũng ngại,
cũng không dám chứa, thì cũng ít người muốn dính vào. Có một lần đoàn
hành hương của chúng tôi đã bị “chơi” một cú, chuyện ấy có dịp sẽ xin kể
sau.
Một ông đồ
Nghệ rất thâm nho, lại viết nhiều câu đố cho thiếu nhi, kể cũng lạ.
Nhưng không lạ. Cái thâm nho đã gửi vào đấy, vào cái hồn nhiên.Trong một
xã hội mà con người đã mất hẳn sự hồn nhiên, cười cũng không ra cười,
khóc cũng không ra khóc, thì mơ ước đơn giản của Phùng Quán chỉ là “yêu
ai cứ nói là yêu, ghét ai cứ bảo là ghét” trở thành ảo vọng, nên
chẳng trách Tú Sót cũng chỉ muốn “Mong sao thiên hạ gần xa, được cười
được khóc như là trẻ thơ” thôi, mà khó lắm.
Tú Sót tiếp
cận dân chủ hồn nhiên từ thiên lương, chứ không từ sự mổ xẻ của nhận
thức. Nhưng, như thế trong lòng ông hẳn phải coi sự áp chế nhau, phi dân
chủ với nhau là bất lương, cứ đọc thơ ông thì biết. Ông “dấn thân” theo
cách riêng của ông, vừa với sức của ông, nên ông cứ vững vàng túc tắc đi
tới, không quá sức nên không phải lùi. Ông thân cận với rất nhiều người
dân chủ, nhưng chẳng ai có lý gì để hành được ông. Ông là hình mẫu của
một tấm lòng dân chủ, đáng yêu và hữu ích, mà bất cứ người bình thường
nào cũng có thể học được.
Được tin ông
mất chúng tôi đều buồn, vừa buồn vừa nhớ, vừa tiếc. Các bạn giục tôi làm
ngay câu đối để gửi đi cho kịp.
Câu đối chữ nho thế
này:
Đan tâm bất tử như Thiên cổ
Mỹ ý trường sinh khước Cửu tuyền.
( Tấm lòng son thì
bất tử như cái Nghìn xưa vậy, còn những ý đẹp thì sống mãi chứ không
chịu về nơi Chín suối đâu). Bùi Minh Quốc thì bảo đây là chúng mình
viếng, chúng mình tặng cho tất cả những con người còn mang cái đẹp của
lương tri, mà cái tâm với cái trí đã nhập làm một.
Tôi giữ mãi
hình ảnh cuối cùng của ông trong lần vợ chồng tôi đến bệnh viện Hữu nghị
thăm ông trước ngày ông mất ba tuần. Ông nằm truyền huyết thanh, bụng đã
trướng to và nóng rực, một khối u đã di căn lên má phải làm ông rất đau,
nói năng rất khó, nhưng đầu óc thì tỉnh táo lạ thường. Ông hỏi thăm sức
khoẻ ông anh cả tôi mới bị đột quỵ năm ngoái. Tôi ghé tai ông, đọc ông
nghe mấy lời tôi vừa cảm tác :
TÚ còn SÓT lại hôm nay
Ta ôm Tú giữa vòng tay bạn bè
Mai ngày Tú có ra đi
Cũng vùng đất chở trời che, đừng
buồn
Văn chương, chữ nghĩa có hồn
Nghìn năm nghiên bút không mòn
Tú ơi
Kiếp sau nếu lại làm người
Tri âm , ta lại luân hồi tri
âm…
Ông nghe rõ
và cảm thụ từng chữ. Nước mắt ông ròng ròng trên má. Con gái ông lấy
khăn lau những giọt nước mắt của bố. Nhưng cô và bà Tú cũng đã khóc theo
khiến vợ chồng tôi không cầm được xúc động. Ở nhà quê ra, chúng tôi lại
đến thăm ông lần nữa nhưng lần này tình hình bệnh tật ông đã xấu hơn
nhiều, chúng tôi biết đấy là lần cầm tay ông cuối cùng.
Tú Sót bình dị mà
không bình thường, trong con người khiêm nhường ấy có lửa:
Sống làm lửa nóng mặt
trời
Thác làm than củi cho đời ấm
thêm! (2)
Thi hài ông đã được
hoả táng theo đúng nguyện vọng của ông, vợ con ông đã làm theo di chúc
của ông , thế là ông sướng. Ông thành than củi cho đời ấm thêm.
Tôi xin gửi theo đây
ảnh chụp bút tích của Tú Sót khi đón tôi ra tù, và câu đối mà chúng tôi
vừa vĩnh biệt Tú Sót, hằng mong non sông mình còn để “sót” lại rất
nhiều, rất nhiều những ông “tú” như thế, không phải chỉ từ những ông đồ
xứ Nghệ, mà cả những cụ tú, những cậu tú, cô tú trên khắp non sông cẩm
tú này.
 
Câu đối 1
:
Câu đối 2 :
Bút tích của Tú Sót cuối năm
1996
Bùi Minh Quốc, Hà Sĩ Phu, Bảo Cự
Mai Thái Lĩnh và các thân hữu khác
tại Đà Lạt viếng nhà thơ Tú Sót
Hà Sĩ Phu
29-3-2006
--------------------------------------------------------------------------------------------
(1) Dịch nghĩa: Giữa chốn thâm tình nơi quê
nhà, cái đức sáng tụ lại.Chí lớn gửi tiếng thơm vào non sông. (Cũng có
thể hiểu theo một tầng nghĩa khác nữa).
(2) Tác phẩm thơ đã in của Tú Sót : Gà trống
đẻ(1989),Thơ Tú Sót (1990),Thơ ngụ ngôn (1992)
Cóc đi guốc(1994),Cánh thời gian-Ailes du temps
(Song ngữ Việt Pháp-1996),Trống da bò (2000)
Dòng xuân (2003).
LÝ LUẬN
VĂN HỌC
BÌNH LUẬN
PHỎNG VẤN
VỤ ÁN LIÊN QUAN
TIỂU SỬ |
